Gjuha, mrekulli dhuruar qenies njerëzore, askush nuk mund ta konkurrojë për nga rëndësia që ajo bart mbi shpinë. Gjithçka në këtë rruzull ka logjikën e të shprehurit në kode të veçanta, kafshët komunikojnë në gjuhën e tyre, po ashtu shpendët përdorin cicërimat orientuese, madje as insektet nuk harrojnë të sinjalizohen mes tyre. Ndonëse, tek njeriu si krijesë e preferuar, urtësia qëndron gjetkë. Gjuha, e cila ai zotëron, harmonizohet me logjiken, ndjenjat dhe pikërisht ky frymëzim vë në lëvizje orbitën e gojës, tek bashkohen zanoret me bashkëtingëlloret e kështu përcillet në tinguj e fjalë, ku forca shprehëse, pra “Fjala” magjeps njerëzit tash e sa mot.
Me gjuhë ndihmojmë dikë, e këshillojmë atë me mirësi, ndalojmë dikë tjetër nga e keqa, filozofojmë e thurim vargje poezie, me gjuhën tonë të ashpër, ndoshta pa takt shpesh herë bëhemi shkak për shumë konflikte, pa e kuptuar se lëndojmë dhe i rrudhim zemrën dikujt, ndaj diplomacia është arti zbukuronjës që gdhendë fjalën me elegancë e u jep zgjidhje shumë prej çështjeve të komplikuara. Fuqia e artikulimit posedon rëndësi të veçantë në ruajtjen dhe administrimin e asaj që vjen nga pamaturia dhe nxitimi. Shpesh herë kur dikush shpreh një fjalë te ëmbël i themi “Të lumtë goja”, sikundër kur dikush shëmton fjalorin e tij e mallkojmë atë “T’u thaftë goja”. E pra, sa kujdes duhet të kemi me këtë masë mishi muskuloze që është çelësi i cili na nderon ose turpëron, zbukuron apo shëmton! Andaj gjendet me vend shprehja e të madhit Faik Konica “O Zot, na jep fuqi të heshtim, kur nuk kemi gjë për të thënë!
Por kjo nuk nënkupton se heshtja është sekreti i gjithçkaje, magjia e fjalës mbizotëron vetëm atëherë kur ajo godet me të drejtën e saj. Racat e gjuhët janë larmia më pikante e natyrës humane, ato dallojnë popujt mes veti, i ndihmojnë ata të njihen me civilizimet e kulturat e ndryshme. Duhet të jemi me fat, që ne shqiptarëve na ka rënë për hise kjo gjuhë e ëmbël, e dëlirë siç thoshte vetë poeti ynë Naim. Shqipja,krenaria dhe identiteti ynë…! Ne s’kemi tjetër veç saj, ndaj jemi të detyruar ta ruajmë, zhvillojmë e zbukurojmë me fjalët tona margaritarin ndriçonjës së mendjeve tona. Sigurisht kombi ynë motivohet të vlerësojë gjuhën e tij si rruga e vetme drejt prosperitetit e diturisë. Nuk ka se si të ndodhë ndryshe, kur shohim një mori albanologësh që prej shekujsh me radhë i përkushtoheshin “Shqipes” sonë, po ne si shqiptare ç’duhet të bëjmë vallë!?
Mirënjohja nuk do mjaftonte për një mori albanologësh si Robert Elsie i cili shëtiti në çdo skaj ku kishte shqiptarë dhe regjistroi në kolona zanore gjithë dialektet e nëndialektet e shqipes nga Kroacia deri në Itali, Greqi, Ukraine, Turqi e gjetkë. Sigurisht, çdo gjuhë në botë pasurohet me dialekte e nëndialekte dhe njëri prej nëndialekteve të shqipes është ai i çamërishtes. Shume gjuhëtarë, filolog apo albanolog si Çabej, Camaj, Demiraj, Pipa, Haxhihasani, Thunmann , Pederseni, Jokli, Meyer etj, janë zhytur në studimin e çamërishtes jo mëkot, aty ruhen forma arkaike të cilat deshifrojnë lidhjet e shqipes së sotme me gjuhën e vjetër Ilire dhe para Ilire, që do të thotë, me trungun kryesor të gjuhëve ”Indo-Europiane”.
Por, cila është gjuha e parë indoeuropiane? Shumë historian të huaj dhe shqiptarë bëjnë me dije se shqipja prevalon dhe gjasat janë që mund të jetë më e lashtë se gjuhët greke e latine së bashku dhe nuk gabon aspak shkronjëtori i gjuhës shqipe Naim Frashëri, ku e quan gjuhë perëndie “Dallëndyshe bukuroshe, a mos vjen nga Shqipëria? Eni vjen prej Çamërie, me këto mijëra fjalë e me gjuhë perëndie”.
Tashmë është vërtetuar me argumenta të fortë se gjuha shqipe është gjuha mëmë indoevropiane. Sot disa zbulime nëpër pllaka guri dëshmojnë se shqipja ka pas qenë shkruar mijëra vjet me parë, sipas Niko Stillos, në Perugia (Itali), gjenden mbishkrime në etruskisht të shkruajtura mbi pllaka guri, ku shumë fjalë nuk marrin kuptim veçse në dialektin e çamërishtes. Referuar autorit Eduard Shnajder, ky studiues francez që shërbeu në qeverinë osmane të Shkodrës, shtoi në librin e tij për “Pellazgët dhe pasardhësit e tyre” më 1894, ku gjuha shqipe paraqitet si “tingëllimi më i pastër e më besnik i gjuhës pellazge”. Dhimitër Kamarda filolog italian me origjinë shqiptare botoi veprën “Një ese e gramatikës krahasuese rreth gjuhës shqipe” më 1864, vërtetoi me dokumenta lashtësinë e shqipes ndër gjuhët më të vjetra në botë.
Nuk mund të anashkalojmë rolin e albanologut të shquar danez Holger Pedersen , që gjithë jetën e tij e kaloi me studimin e gjuhëve indo-europiane dhe në veçanti me gjuhën shqipe, ai i jep një rëndësi të veçantë dialektit të zonës së Çamërisë. Pederseni kërkoi dhe mblodhi shumë përralla dhe gojëdhëna në atë zonë me një rëndësi të veçantë lingustike, ku vinte theksin dialektit të Shqipërisë së poshtme dhe në veçanti çamërishtes. Interesante është se në bibliotekën mbretërore të Kopenhagenit është ruajtur në origjinalin e saj një citat i shkruar nga vetë ai në dialektin çam: O shokë, aman, aman, / arritëm këtë zeman, / siç e gjem, ashtu e lamë.
Ai ruante dhe një korrespondencë me albanologun e shquar shqiptar Eqrem Çabej, ku ishte në dilemë për etimologjinë e shprehjes habitore ne dialektin çam” çklata” ku Çabej ia zbërthen në mënyrën mjeshtërore ç-kle-ata. Pra ç’qenë ata/ç kanë ata, kuptohet qartë se dialekti çam ruan format më arkaike të shqipes vjetër. Johan Fon Han 1811-1869, austriak i diplomuar për drejtësi në Universitetin e Haidelbergut, i cili shërbeu si gjykatës i shtetit të ri grek dhe më vonë si nënkonsull në Janinë, ai iu fut studimeve të gjuhës shqipe bashkë me të ndriturin gjuhëtarin shqiptar
Kostandin Kristoforidhin. Botoi tre vëllime “Studime shqiptare mbi kulturën, gjuhën dhe historinë”, duke nxjerrë përfundimin se shqipja e sotme rrjedh nga ilirishtja, dhe kjo e dyta e ka burimin nga pellazgjishtja.
Sipas Prof. Shaban Demirajt, në shqipen e sotme forma të lashta pa mbaresë ruhen ende në disa nga të folmet e arbëreshëve të Italisë dhe në ato të Çamërisë, dialekti çam paraqet interesa të veçanta si në leksik, fonetikë, morfologji dhe sintaksë. Dialekti dhe e folura e kësaj treve tërheq vëmendjen për pastërtinë, lashtësinë dhe origjinalitetin e tyre. Në lëmin e leksikut çamërishtes vërejmë fushën e blegtorisë, ku spikat fjalori blegtoral i cili numëron pambarim emra bagëtish si edhe sëmundjet përkatëse të tyre, po ashtu dallohet pasurimi i fjalorit në kulturën e ullirit, ku gjejmë sërish shumë emra e variete të ndryshme si psh ”argële-badhriot-frëngulli-hondrole-kaculer-kolmadh-nisjote” gjithashtu emrat e punishteve lidhur me frutikulturën, si psh “perivol-sohorë-karpua-bëstardhëra-ëmëltoj-lutruvi-zucë – etj”.
Çamërishtja në raport me dialektet e tjera të shqipes ndjek në vija të përgjithshme të njëjtën rrugë me të folmet e shqipes, por ajo paraqet forma të veçanta formimi e kompozimi. Studimet e akademikut Arshi Pipa, nxjerrin në përfundim se dialekti i arbëreshëve të Italisë bazat e tij i gjen në dialektin Çam. Në çamërishte ruhen mbaresat “jim-jit-jin ” të së pakryerës si psh “ bijim-bijit-bijin” lajim-lajit-lajin” edhe në folurën e arbëreshëve të Kalabrisë janë format” sillëjin-qajin-thojin-lodrojin ”. Karakteristikë e çamërishtes jane prapashtesat si ël-atë-ejtë. . . . si psh,( stan-ël,vajt-ël)-(Gjyzel-atë,Gjinik-atë)-(Çapar-ejtë, bilbil-ejtë) studim i prof Q. Haxhihasani marre nga libri “Dialektologjia Shqiptare”. Duke ndjekur metodën e gjeografisë gjuhësore, Çabej kishte arritur në përfundim se dialektet skajore ruajnë formën me arkaike të shqipes, si psh gegnishtja e veriut me toskërishten e jugut (çamërishten) të cilat kane edhe lidhje me njëra tjetrën në disa fjalë apo thekse te caktuara, si psh përemri vetor (Ai) ne çamërishte dhe ne gegënishte bie theksi tek gërma ( A ), ndërsa në format e tjera dialektore bie tek gërma ( I), gegënishtja e krahinës Dibrës ka ngjashmëri në disa fjalë të cilat në dialektin çam ruhen origjinale dhe nuk e kanë kaluar pragun e gërmës (I ) në gërmën (Y ) si psh (si-sy,di-dy,ai –ay ). Le të ndalemi pak tek teksti më i vjetër në toskërisht i autorit arbëresh.
Lekë Matrënga, në tiparet konstuitive i përngjan në të shumtën e tij çamërishtes, këtë e vërtetojnë dëshmitë historike e onomastike si psh toponimet e fshatrave arbëreshe që e kanë burimin tek emra visesh në Çamëri, si psh ( Lopës-Kuç-Gropa-Manes–Borsh) studim i prof Çabejit. Të gjitha dialektet e shqipes e kanë humbur formën e vjetër gl-kl “( gluha-gjuha)-(glunjtë-gjunjtë)-(glisht-gisht) “dhe“ (klan-qan)-(klumësht-qumësht)-(kloftë-qoftë) ” prej kohësh kjo formë u asimilua, ndërsa dialekti çam e ruan sot e kësaj dite të konservuar në mënyrën më të mirë, po ashtu gjejmë përdorim të këtyre bashkëtingëlloreve tek arvanistasit e Greqisë, arbëreshët e Italisë dhe çuditërisht në fshatin
Dardhë të Korçës, pse pikërisht në këto treva?! Sepse arvanitasit e Greqisë kishin një lidhje gjaku, tradite dhe dialekti me Çamërinë, shumë historianë janë të mendimit se emigrimet e arvanitasve zgjatën përreth 3 shekuj dhe domosdo ata kaluan nëpër liqenin e kulturës dhe folkut çam, kaluan nëpër ato zona ku morën veshjen, vallen çamiko, dialektin, temperamentin, etj si këto. Po ashtu arbëreshët e Italisë kryesisht kanë emigruar ose nga zona e Çamërisë ose nga zonat e shqipfolëse të Moresë në Peleponez, ndërsa për fshatin Dardhë thuhet se kanë ardhur nga zona malore e Sulit të Çamërisë, e mbështetur kjo ide edhe nga shkrimtari dardhiot Teodor Laço.
Me pak fjalë dialekti bukur i Shqipërisë poshtme siç e quajnë të huajt, vazhdon ende të luftojë e të mbijetojë po aq bukur sot tek shqiptarët ortodoksë të Çamërisë që ndodhen atje, ata flasin rrjedhshëm dhe pastër, por detyrohen të flasin nën zë ose fshehurazi brenda mureve të shtëpisë, për shkak të represionit ushtruar nga shteti Grekë. Interesante është një prej kujtimeve të poetit njohur kosovar Ali Podrimja tek drekonte një dite vere të viteve 80-të buzë bregdetit Parganjot dhe aty bie në kontakt me një kamarier, i cili fliste shqip, i çuditur poeti nga Kosova pyet “ti djalosh din shqip?! Po ia kthen ai, sepse unë jam shqiptar, jam çam”, dhe kështu i lumturuar nga shqipja e rrjedhshme e djalosharit çam, nisi shkëndija e frymëzimit, ku shkrimtari kosovar përpiloi një libër me poezi të zgjedhura “Eni vjen prej Çamerie”…
Do dëshiroja të perifrazoja disa vargje ndërgjegjësuese të At Gjergj Fishtës i cili para shumë dekadash e kishte ndier në brendinë e tij neglizhencën e shqiptarëve për gjuhën e tyre, e me dhimbje ai apelon: ”Pra, mallkue qoftë njai bir Shqiptari, që këtë gjuhë të Perëndis’, trashigim, që na la i pari, trashigim s’ia len ai fëmis; edhe atij iu thaftë, po, goja, që përbuzë këtë gjuhë hyjnore; qi n’gjuhë t’huaj, kur s’asht nevoja, flet, e t’veten e lèn mbas dore!
Për një çast dikush prej jush me të drejtë mund të pyesë, përse vallë ezaurimi çamërishtes paska kaq rëndësi në këtë shkrim…?! Atëherë pyetja do një përgjigje, kjo nuk varet vetëm me prejardhjen time nga treva e Çamërisë, por aty gjenden disa specifika të veçanta, besoj se dialekti i çamërishtes është pikë referimi për shumë studiues dhe albanolog të shquar. Në vogëline time e dëgjoja këtë dialekt sepse gjyshërit e mi flisnin pastër, bukur, me shumë fines, saqë më nguliteshin fjalë të shumta dhe më tërhiqte muzikaliteti e zgjatimi i shumë prej atyre fjalëve, ku “nana ”gjyshja ime më thoshte me një ëmbëlsi që nuk do ta harroj kurrë,” Të paste nana. . . biri nanës” ndërsa im gjysh më thosh “Uratën. . . uratën e Perëndisë paç”.
Fati i keq i kësaj popullsie,shpërngulja nga vatra e saj ku kishte kultivuar me mijëra vjet kulturën, folklorin, trajtën dhe formën e veçantë dialektore e cila ka lidhje direkte me gjuhën e vjetër pellazge, por humbja e trishtimi vjen tek moshat e thyera, të cilat e ruanin me fanatizëm këtë gjuhë arbërore, por me keqardhje e them se të moshuarit tanë po na lenë njëri pas tjetrit! Ndaj brenda vetes, e ndjeva të nevojshme të hulumtoja disi e sensibilizoja çdo çam që të kultivojë e pasojë çamërishten në brezat e rinj, sepse vërtet çamërishtja ndihet në rrezik, ajo kërkon një përkujdesje të veçantë nga vetë popullsia shqiptare e Çamërisë dhe pse jo edhe nga studiuesit, albanologët, linguistët shqiptarë.
Çështja çame jeton në dy realitete të dhimbshme të cilat janë përherë bashkë por fatkeqësisht nuk takohen me njëra-tjetrën! Logjika e realitetit të parë qëndron se Çamëria jeton pa bijtë e vet, pra, pa çamët të cilët me largimin e tyre kanë venitur bukurinë e gjallërinë e asaj treve, ndërkohë realiteti i dytë përkon me mungesën e popullsisë çame që jeton në “Dheun At” por ama i mungon “Toka Mëmë“ Çamëria, tash e sa vjet nuk e shohin, por ndiejnë aromën e saj.
Shkëputur nga studimi: “Çamërishtja gjuhë Perëndie”
