Milica Stojanovic, profesoreshë në departamentin e Inxhinierisë Elektrike në Universitetin Northeastern në Massachusetts të SHBA’ve, ka publikuar një analizë në ‘Balkan Insight‘ rreth tërë situatës së varrezave masive në Serbi.
Rreth 250 kilometra në jug të Beogradit, jo shumë larg kufirit midis Serbisë dhe Kosovës, është një minierë e hapur, e quajtur Kizhevak, pjesë e minierës së Suva Rudës, transmeton Gazeta Express.
Nuk ka asnjë shenjë rrugore që shënjon minierën, e cila është e rrethuar nga pyje dhe fusha. As nuk ka shumë shtëpi gjatë rrugës. Por Kizhevaku aktualisht është më se i frekuentuar.
Më shumë se dy dekada që nga lufta e Kosovës 1998-99, miniera dha muajin e kaluar një tjetër sekret të tmerrshëm të konfliktit kur hetuesit zbuluan eshtrat e atyre që janë, me siguri, shqiptarë të Kosovës të vrarë nga forcat serbe, të cilët u hodhën në një varr masiv për të fshehur provat e krimeve të luftës. Tani, policia po siguron vendin dhe ekspertët vendas dhe të huaj po inspektojnë tokën.
Është varri i pestë masiv i gjetur në Serbi që nga rënia e Slobodan Millosheviç më 2000-ën, pak më shumë se një vit pasi bombat e NATO-s e detyruan atë të tërhiqej nga Kosova. Eshtrat e më shumë se 900 shqiptarëve të Kosovës janë gjetur deri më tani, megjithatë askush në Serbi nuk është mbajtur përgjegjës për përpjekje sistematike për të fshehur provat e krimeve të luftës.
Procesi i zhvarrosjes së mbetjeve filloi më 30 nëntor, duke shënuar kulmin e pesë viteve të hulumtimit të përpiktë bazuar në llogaritë e dëshmitarëve dhe imazhet ajrore.
Përfaqësues të Serbisë, Kosovës dhe një numri të organeve ndërkombëtare vizituan vendin të premten. “Rreth 240 metra kub gur janë gërmuar në këtë vend,” tha Veljko Odalovic, kreu i Komisionit Serb për Personat e Zhdukur.
“Në javët e ardhshme, pas punës së përbashkët të ekipit mjeko-ligjor, më shumë familje do të jenë në gjendje të mbyllin një kapitull shumë të errët në jetën e tyre”, tha Fabien Bourdier, president i Grupit të Punës për Personat e Zhdukur në Komitetin Ndërkombëtar të Kryqi i Kuq, ICRC.
Imazhet ajrore siguruan ‘përparim’
Rreth 1,640 njerëz janë klasifikuar ende si të zhdukur nga lufta e Kosovës, mes tyre më shumë se 1,100 shqiptarë të Kosovës.
Kërkimi për trupa në Kizhevak daton që nga viti 2015.
“Gjetja e mbetjeve njerëzore në varre masive ose klandestine është një procedurë komplekse dhe intensiteti i punës mund të ndryshojë ndjeshëm në varësi të vendndodhjes dhe informacionit në dispozicion”, tha Matthew Holliday, kreu i Programit të Ballkanit Perëndimor në Komisionin Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, ICMP, i cili monitoroi gërmimin fillestar të vendit.
Krassimir Nikolov, koordinator i zhvarrosjes në misionin e sundimit të ligjit të Bashkimit Evropian në Kosovë, EULEX, tha se ndërsa dëshmitarët ishin në gjendje të përshkruajnë me hollësi vendndodhjen, “ata nuk ishin në gjendje ta tregonin atë në terren sepse peizazhi i vendit kishte ndryshuar në mënyrë drastike”.
“Prandaj, ishte e pamundur të identifikohej vendndodhja e saktë bazuar vetëm në llogaritë e dëshmitarëve”, i tha Nikollov BIRN.
Arkeologu mjeko-ligjor i EULEX-it, Javier Santana tha se përdorimi i vazhdueshëm i vendit pas luftës kishte rezultuar në “ndryshime drastike në peizazh” dhe vetëm deklaratat e dëshmitarëve nuk ishin të mjaftueshme për të përcaktuar se në cilin nga katër ose pesë nivele të ndryshme të minierës u varrosën eshtrat.
“Përparimi”, tha Nikollov, “erdhi në fund të vitit të kaluar kur EULEX arriti të krahasonte imazhet ajrore të minierës së hapur nga 1999, 2002 dhe 2020”.
“Pas një analize të hollësishme, ne identifikuam ndryshimet në peizazh dhe ngushtuam zonën e interesit,” tha Nikollov, përfundimisht në një çështje metrash. Santana i tha BIRN: “Imazhet ajrore na treguan saktësisht në cilat nivele janë mbetjet njerëzore dhe sa thellë mund të gërmojnë”.
Afër një varri tjetër masiv
Kizhevaku është pjesë e ish-minierës së zinkut në pronësi të shtetit Suva Ruda, me Rashkën aty pranë. Më 2007-ën, miniera iu shit një kompanie në pronësi të biznesmenit të shquar serb Miroslav Bogiçeviç, i cili tha se ai ndaloi punën në Kizevak përpara se të fillonte hetimi i vendit.
“Ne po gërmonim, hasëm në xehe dhe filluam ta përpunonim atë”, tha Bogicevic për BIRN.
Pronari i Farmakom Concern, Bogiçeviç u arrestua në 2014 nën dyshimin e mashtrimit bankar. Ai tha se e pezulloi punën në Kizhevak “për shkak të gjithë kësaj situate rreth meje, rreth Farmakom, gjithë këtyre gjërave. Kam pasur një milion probleme që kur jam arrestuar”.
Në shkurt të këtij viti, Komisioni Serb për Personat e Zhdukur organizoi një vizitë të përbashkët në vend, dhe midis shkurtit dhe marsit u hoq një shtresë e sipërme prej rreth tre deri në pesë metra, tha Nikollov për BIRN.
Pandemia COVID-19 ngadalësoi punën por në nëntor ekipi i EULEX u ftua të kthehej në vend “për shkak të afërsisë së dyshuar me nivelin që mund të përmbajë mbetjet njerëzore”, tha ai. Disa nga ato mbetje u gjetën më 16 nëntor.
Gjykata e Lartë në Beograd ka krijuar një komision gjyqësor ekspertësh prej pesë anëtarësh për të punuar në çështjen, ndërsa përfaqësuesit e Kosovës, EULEX, ICMP dhe ICRC do të jenë gjithashtu të pranishëm në terren.
Zyra e prokurorëve serbë të krimeve të luftës gjithashtu ka filluar një hetim paraprak dhe po pret analizën e ekspertëve të eshtrave dhe çdo materiali tjetër të gjetur në vendndodhje.
Kizhevaku është afër gurores së Rudnicës ku u gjet një varr masiv në 2013 që përmbante eshtrat e 52 personave, të gjithë shqiptarë të Kosovës. Zyra e prokurorit tha se po hetonte edhe Rudnicën por nuk ishte në gjendje të jepte ndonjë detaj.
Më 2014-ën, Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish Jugosllavinë në Hagë dënoi ish-zyrtarin e lartë të policisë serbe Vlastimir Djordjevic me 18 vjet burg pjesërisht për rolin e tij në fshehjen e trupave të shqiptarëve etnikë të vrarë në Kosovë, por askush nuk u mbajt përgjegjës në Serbi.
