Intervistë me Kim Mehmetin
Bisedoi NADA DOSTI
I njohur shpesh herë si shkrimtari i cili erdhi me vonesë në letërsinë dhe publicistikën shqiptare, mirëpo me talentin dhe përgatitjen e tij intelektuale arriti të fitonte vëmëndjen dhe bekimin nga kritika letrare por edhe nga dashamirët e letërsië. Me hir a me pahir, bekimin ia dhanë dhe ata që e kritikonin dhe sulmonin, pasi panë tek ky shkrimtar, që ndonëse i ri në krijimtari, arriti të rrëmbente famën që me të drejtë i takonte, madje e vonuar. Edhe pse në një botë mbretëruar nga një sistem i mrekullueshëm balancash prej mjeshtërisë hyjnore, nocioni “me vonesë” nuk ekziston, Kim Mehmeti erdhi në letërsinë ballkanase në kohën dhe vendin e duhur.
Ajo çfarë e ka karakterizuar krijimtarinë e tij letrare ka qenë fakti se letërsinë e ka përdorur vetëm e vetëm si mision. Mision përshkrues, informues, ndërgjegjësues, motivues, dhe relaksues. Letërsia e tij nuk ka qenë kurrë letërsi argëtuese e cila synon humbjen e kohës se lexuesit duke nxitur konsumerizmin dhe komercialitetin.
Tematikat që i ka trajtuar vazhdimisht janë tematika madhore, dhe evente historike të rëndësishme falë të cilave mund të interpretohet e tashmja dhe të kultivohet largpamësia për t’iu qasur të ardhmes.
I tillë është dhe romani i parë i përkthyer në turqisht “Lypsiqarët e Shkupit”. Vepër e cila është ndërtuar mbi metaforën e një organizate sekrete lypsiqarësh që veprojnë në gjeografinë shqiptare dhe mbajnë gjallë fatin e një kombi që nga ditët kur osmanët u detyruan të tërhiqen nga Rumelia. Me gjuhë mbresëlënëse dhe me skenat e detajuara me mjeshtëri trajtohen ngjarje e rrëfime unike, sa imagjinare, po aq reale, të përcjellura me një filozofi që të çon drejt njohjes së njeriut, atij të vërtetit, si dhe grisë së Shkupit.
1. Kur Maaluf flet për identitetet i përcakton ato jo si një trup statik por si element fluide që ndërthuren me njëra tjetrën duke formuar një mozaik. Muzaik ky i cili është vazhdimisht prezent në veprat tuaja, veçanërisht tek “Lypsiqarët e Shkupit (Üsküp Dilencileri)”. Përse lindi kjo nevojë (pra, për të projektuar një mozaik të tillë sidomos në veprën në fjalë)?
K. Mehmeti: Identitetet janë si hartë topografike ku janë të shënuara gjitha rrafshnaltat dhe izohipsat e një kolektiviteti apo të një individi. Dhe si çdo hartë tjetër edhe kjo nuk është e përhershme por aty shtohen ndryshimet që i sjellë koha.
Sa i përket identitetit vetjak të çdo njeriu, atë e përbëjnë gjitha që kanë të bëjnë me të si individ dhe me grupin etnik të cilit i takon. Kështu që identiteti vetjak është vetëdija për vetveten dhe ajo që ndjejmë në vetvete. Pra ai është i përbërë nga vetëdija se jam shqiptarë, se i takojë racës së bardhë, se jam mashkull, se jam pjesëtar i fesë myslimane, se u takoj popujve evropianë…
Ajo që identitetin tim e bënë të dallueshëm nga të tjerët ka të bëjë me të dukshmen dhe të padukshmen që e përbëjnë tërësinë time si njeri. E dukshmja ime është pamja fizike që e shohin të gjithë ndërkaq e padukshmja ka të bëjë me moralin tim, me ndjesitë e mia, me ndërgjegjen time. Kështu që identiteti im nuk është vetëm ajo që më dallon fizikisht nga të tjerët por edhe ajo e padukshmja në mua që më përcakton si njeri të moralshëm apo të pamoralshëm, si njeri të mirë apo të keq me të gjitha që i përfshin emërtimi i tillë. Kështu që identiteti vetjak nuk është as i përhershëm as i paracaktuar. Siç nuk është i përhershëm dhe i paracaktuar as identiteti kolektiv.
Të mbrosh identitetin tënd do të thotë ta ruash atë që të bënë të dallueshëm nga të tjerët, e që nuk ka të bëjë vetëm me gjuhën, kulturën e traditën të cilave u takon, por edhe me të brendshmen në ty që të përcakton se çfarë njeriu je.
Dikur ishte më e lehtë të mbrosh identitetin vetjak e atë kolektiv dhe i kushtohej shumë rëndësi edhe pamjes së brendshme që të shpërfaq se çfarë njeriu je, e jo vetëm asaj të jashtmen që të pasqyron si dukesh. Andaj edhe nëpër lagjet tona dikur kishte më shumë librari e biblioteka ku ‘mirëmbahej’ truri dhe ku ‘forcoheshin’ vlerat njerëzore, se sa fitnes klube e butiqe ku mirëmbahet trupi e shiten veshje firmato. Andaj pra në kohët e dikurshme ishte e turpshme të jesh ‘trutrash’ e jo ‘truptrash’.
Në kohën e globalizimit është thuajse e pamundur që i ‘vogli’ dhe skamnori të mbrojnë identitetin e vet. Sot thuajse është bërë e pavlerë pjesa e identitetit të padukshëm që ka të bëjë me vlerat njerëzore në njeriun dhe çdo gjë e përcakton dukja e jashtme. Pra sot bukuria fizike dhe veshmbathjet firmato e të shtrenjta, të identifikojnë si të vlefshëm pa pasur asnjë vlerë të brendshme. Pra sot përcaktues është pjesa e identitetit të jashtëm – pra sa je i bukur dhe si je veshur – dhe gjithnjë e më pak ka rëndësi pjesa e padukshme e identitetit tonë, e që ka të bëjë me njerëzoren në ne.
Sot bëhet çmos që të mbulohet e vërteta se sa më pakë ka moral, ndërgjegje, vetëdije …te individi aq më pak ka njeri në të. Dhe sa më i bukur duket nga jashtë, aq më i shëmtuar është brenda vetvetes. Gjë të cilën e dëshmon pandjeshmëria e njerëzve ndaj padrejtësive, ndaj vuajtjeve që u bëhen skamnorëve dhe të pambrojturve.
Sot madje edhe emrat e mbiemrat, që janë pjesë e rëndësishme e identitetit vetjak, nuk e kanë rendësin që kishin dikur, ngaqë edhe ato janë globalizuar dhe janë në shërbim të orvatjeve që sa më shumë të ngjajmë si të ‘bukurit’ dhe të ‘fortët’ e kësaj bote. Pra ta mohojmë identitetin tonë, të mos jemi atë që jemi por të bëhemi atë që do donim të ishim dhe siç do na donin të tjerët të na shihnin. Andaj edhe femrat kanë buzë të njëjta, gjokse e prapanicë të njëjtë…, andaj thuajse shlyhet dallueshmëria trupore mes femrave e meshkujve, andaj ke meshkuj me mjekër, por me trup femre. Andaj pra sot është e vështirë të mbrosh identitetin vetjak dhe atë kolektiv.
Në vepra e mia unë merrem edhe me ketë problematik dhe dua ta shpërfaq identitetin e të papërfillshmëve, të atyre që nuk i ka kapur objektivi i historisë, por pa të cilët rrjedhat e zhvillimit njerëzor do ishin krejt ndryshe. Pra unë merrem me identitetin e atyre që nuk shihen në emblemat e kohës, por të cilët edhe ashtu të heshtur e të pa ekspozuar në ballinat e historisë, kanë qenë vendimtarë për rrjedhën e ngjarjeve përcaktuese për rendet shoqërore. Andaj, në romanin që ju përmendni jam nisur nga e vërteta se xhamitë, shkollat, medresetë, ngrehinat e mëdha, përmendoret e larta….i ndërtojnë të pasurit dhe të pushtetshmit, por ato faltore, ato shkolla, ato ngrehina… nuk do kishin asnjë vlerë pa të varfrit që falen dhe i përdorin ato. Si dhe kurrë nuk do mund të muroheshin pa hallexhinjtë që është dashur të mbijetojnë duke bartur lloç apo tulla, por që nuk janë përcaktues të identitetit kolektiv si pasanikët e të pushtetshmit që i kanë ngritë përmendore vetvetes duke shkelur mbi fatin e të pafatëve.
2. Përsëri mbetemi tek “Lypsiqarët e Shkupit (Üsküp Dilencileri)”, i cili nis me një lloj narrative që qëllimisht rrëfen bestytni të kategorisë “teori konspirative” të shtresës më injorante (të paarsimuar/të pashkolluar) të popullatës” për të shtruar një parapërgatitje të asaj që libri do të trajtojë në vijim. A mund të na flisni shkurtimisht se çfarë e pret lexuesin e këtij libri, sidomos duke marrë parasysh një lexues të brezit të ri, i cili është shumë larg atij realiteti të asaj kohe dhe të atij regjimi?
K.Mehmeti: Shkruaj me bindej se veprat e mia nuk thonë atë që kam dashur unë por atë që e lexon lexuesi në të. Pra unë e di çka kam shkruar, por vetëm lexuesi e dinë se çka kam arritur të them.
Apo thënë edhe më qartë: vepra e mirëfilltë qëndron gjithmonë mbi autorin, ajo nuk shpërfaq vetëm atë që ka shkruar autori, por edhe atë që ka ‘lexuar’ lexuesi.
Shikuar nga ky këndvështrim besoj se edhe veprat letrare kanë ‘afat përdorimi’ dhe se vjen një ditë kur ajo asgjë më nuk i kumton lexuesit. Pra jetoj e shkruaj me bindjen se vjen një ditë kur edhe shumë nga veprat e klasikëve do të harrohen siç ka autorë e libra që janë harruar, por siç nuk është harruar asnjë libër i vlefshme.
Andaj unë nuk e di çka e pret lexuesin në cilindo libër tim, po e di çka e pret librin tim kur bie në duart e lexuesit: o do i kumtojë atij pamje e ndjesi të reja joshëse, o nuk do i ofroj asgjë.
Te ‘Lypsiqarët e Shkupit’ shkruaj për të gjithë ne lypësit e kësaj bote ku ndonjëri lyp mëshirën e njerëzve e tjetri atë të Zotit. Ku çdonjëri jeton me të tjerët, por duke mbet i vetmuar.
Në këtë roman shkruaj për ata që jetojnë në vetmi, por që kurrë nuk ndjehen të vetmuar sepse e kanë mësuar mjeshtërinë të jeton në shoqëri me kujtimet për vitet kur nënat u kanë kënduar ninulla.
Shkruaj për skamnorët që një jetë e kalojnë pranë sofrës së varfërisë, por duke mos iu ankuar Zotit as përafërsisht aq sa I ankohen atij pasanikët që i mbyt jeta luksoze.
Edhe unë shpesh i kujtoj ninullat e fëmijërisë sime, të cilat ninulla bëheshin yje, yje që ne i mblidhnim duke i mbushur grushtet me to, e që pastaj t’i shpërndanim mbi sofrën dhe shtratin e varfërisë sonë.
Dhe kështu ia dilnim që skamjes sonë të mos i mungonte bukuria fëmijërore dhe, që të mos e shihnim atë të shpërfaqur nëpërmjet brekëve të arnuara, por nëpërmjet dashurisë prindore dhe yjeve që e stolisnin atë.
Në ketë roman shkruaj për nënat tona që nuk na largonin nga vetja duke na e dhënë në duar telefonin celular, por na shtrëngonin fort në kraharor, nga ku dëgjohej rrahja e orës së përjetësisë, tik-taku që na vinte në gjumë. Dhe, posa ai gjoks largohej nga ne, mbeteshim si të pa shtëpi, ndjeheshim si breshka pa zhguallin e saj, mbase ashtu siç tmerrohen sot fëmijët kur nënat ua marrin të vetmen ‘dashuri’ që ua kanë dhuruar – telefonat celular, apo ‘tabletat’…!
Dhe jo vetëm në këtë roman, por në gjithë veprat e mia – pa pretenduar se ia kam dal – shkruaj për atë të padukshmen te njeriu, por që e përcakton njeriun në të, shkruaj pra për ndjesitë e tij, për moralin, për ndershmërinë…. për njerëzoren në të, për atë se çfarë fatkeqësie është të jesh njeri, dhe sa e vështirë është të jesh Njeri me të gjitha që duhet t’i posedoj njeriu i vërtet. Shkruaj edhe për atë se njeriu është guacë e mbyllur, në të cilën guacë ai ruan sekretin për vetveten, ruan atë margaritarin e tij të vockël e të ndritshëm, margaritarin e përbërë nga mbeturinat e qindra ëndrrave e dëshirave, të shtrydhura nga dora e pamëshirshme e fatit jetësor, pra margaritar të ngjeshur nga realja – ajo që ke përjetuar, por të pjekur në furrën e ireales- të asaj që ke ëndërruar.
3. Profesione dhe eksperienca të ndryshme në lëmi të ndryshme kanë formësuar mbi të gjitha jo vetëm personalitetin tuaj por edhe stilin artsitiko-letrar. Nga se ushqehet letërsia përpos nga vetë arti, sipas jush?
K.Mehmeti: Kam ndërruar shumë fakultete, kam shëtitur nëpër botë e profesione, fëmijërinë e rininë e hershme, në pjesë të madhe, i kam kaluar në Stamboll, te familjarët e mi të shpërngulur atje gjatë viteve kur Jugosllavia e Titos donte ta pastrojë vetveten nga shqiptarët dhe turqit, apo thënë edhe më saktë nga myslimanët.
Dhe kuptohet, gjitha këto ecejake kanë lënë gjurmë në mua dhe e kanë kompletuar atë që jam sot si njeri e si krijues. Ato përvoja ato laramani jetësore kanë ndikuar edhe në krijimtarinë time letrare. Më në fund, arti është ‘prodhim’ i punëtorisë së quajtur imagjinatë, por edhe imagjinata është në varshmëri nga ajo me çka e ka ‘ushqyer’ pronari i saj.
Pra krijuesi është ajo nyja ku ndërlidhen mes vete ngjarje reale me të imagjinuara, ai është tjerrës ndjenjash e kujtimesh, ndërkaq vepra e tij është syprina ku pasqyrohet shumëçka që ka të bëjë edhe me përvojën dhe përjetimet e tij jetësore. Po pra, përjetimet dhe vet jeta e krijuesit është ‘ushqim’ për veprat që shkruan ai.
Kështu që në mua kanë lënë gjurmë të pashlyeshme vitet e kohët kur ne shqiptarët e këtushëm kishim dy zgjidhje: o të shpërngulemi në Turqi, ose të mbylleshim në kalanë e gjuhës sonë që nuk e kuptonte e nuk e fliste shteti ku jetonim, o të shkolloheshim në gjuhët që na sundonin. Dhe mua vetvetiu në veprat e mia më rikthehen përjetimet e asokohshme kur si fëmijën, ende nuk e dija se posa ta kaloja urën e të dilja matanë në botën sllave, do e filloja betejën për të shpëtuar kujtimet në gjuhën e nënës dhe ëndërritjet në shqip, por duke mësuar gjuhët të cilat të mundësonin të mbijetoje.
Pra duke u shpërngulur në bregun tjetër të lumit, atje ku fliteshin gjuhët që nuk i kuptoja, m’u bë e qartë një marrëveshje e pathënë, por e pathyeshme, mes burrave dhe grave shqiptare të atyre hapësirave dhe të atyre kohërave: që burrat të bridhnin nëpër botë për t’u siguruar fëmijëve ushqim, e gratë t’u mësonin fëmijëve të vet mjeshtërinë se si mbrohet burrëria, nderi, gjuha dhe krenaria jonë. Pra, ne burrave na ishte lejuar të shkonim edhe nëpër viset ku nuk flitej gjuha jonë dhe madje atë, gjuhën e nënës, ta rëndonim me fjalë të huaja, duke e ditur se shqipen e ruanin nënat dhe motrat tona, të mbyllura mes mureve të larta të avllisë, mes mureve, hija e të cilëve shtrihej nëpër oborre si çarçaf që mbulonte dritën e munguar.
Dhe kuptohet shkrimtarit në mua i kthehen pamjet e vogëlushit në mes të urës të viteve kur këngët e nënës sime ishin dëshmi se edhe në parajsë këndohet e flitet shqip. Bindje që edhe pse e mbaja fshehur në vetvete, im atë e kishte lexuar dhe andaj shpesh më thoshte: “Mos e gënje veten, në parajsë nuk flitet shqip, sepse nuk ka mjaftueshëm shqiptarë. Numri i tyre është i vogël sepse ne jemi e keqja e vetvetes.”
Pra shkrimtarit në mua i vijnë zëra të largët, si për shembull ai i babait, që më thoshte se jo vetëm të huajt, por edhe vetë ne, me duart tona, e kemi muruar ferrin ku jetojmë. Shkrimtarit në mua asgjë nuk mundet t’ia zbehë pamjet e largëta që i rikthehen në kujtesë: netët kur babai nuk ishte në shtëpi dhe kur të gjithë ne të shtatë fëmijët uleshim në çardak rreth nënës, e cila nuk e di a këndonte për të dëbuar frikën, për të na qetësuar apo u këndonte dhe i vinte në gjumë yjet që stolisnin qiellin, por mua më bëhej se me këngët e veta i drejtohej Zotit. Gjatë asaj bisede me Perëndinë i shtohej bukuria, merrte një nur engjëllor, i cili atë me asgjë nuk e dallonte nga engjëjt që banonin parajsën. Ndërkohë më rikujtohej edhe pohimi i babait se ne shqiptarët jemi të paktë në parajsë, sepse aty mungojnë burrat shqiptarë por jo gratë dhe andaj, thoshte ai, gjuha shqipe flitej në heshtje, ashtu siç i flisnin ato njëra–tjetrës edhe sa kohë ishin gjallë.
Pra letërsia ushqehet nga ajo që ka ‘ngrënë’ jeta. Krijimtaria ime pra ushqehet edhe nga këngët e nënës që rrëfenin atë që nuk dinim ta thoshim për vetveten, atë që kurrë nuk arrita ta shpalos në shkrimet e mia. Këngët e nënës sime ngërthenin në vetvete të pathënat për bukurinë dhe shëmtinë tonë kolektive, për barrën e rëndë të mbijetesës, për rëndesën që aq shumë i kishte lodhur burrat e rrethinës së Shkupit, saqë shpeshherë ata nuk ëndërronin gjithaq parajsën jo vetëm pse kishin frikë se aty nuk kishin me kënd të flisnin shqip, por se nuk i trembeshin ferrit. Sepse e dinin se edhe në ferr është si këtu, se edhe ferrin e mirëmbanin dhe e drejtonin ata që në këtë botë na ndalonin gjuhën dhe nuk donin asgjë tonën.
4. Nëse nuk do te ekzistonin shpërnguljet masive (për muslimanët, drejt Turqisë), nëse nuk do të ekzistonte sistemi që ka pas sunduar në vendin tuaj dhe në Ballkan, a mendoni se letërsia e këtyre viseve në përgjithësi dhe e juaja në veçanti do karakterizohej nga një tjetër stil dhe do prodhonte të tjera vepra letrare?
K.Mehmeti: Ajo është njësoj si të pyesni se a do isha unë ky që jam po të mos jetoja në kohë e hapësirë që shenjë njohëse kanë edhe eksodin dhe spastrimin e këtyre hapësirave nga shqiptarët, turqit… nga myslimanët. Pra është njësoj si të më pyesni se a do isha ky që jam po të mos isha shqiptar dhe mysliman.
Përgjigja është jo, unë do isha krejt dikush tjetër e madje edhe ngjarjet nga e shkuara do i përjetoja ndryshe dhe ato nuk do linin në mua ato gjurmë që kanë lënë. Me këtë edhe si krijues nuk do isha ky që jam dhe as që do kisha shkruar librat që kam shkruar. Pra edhe letërsia e këtyre viseve në tërësi do ishte krejt tjetër, po të mos kishim jetuar, për shembull, pesë shekuj në Perandorin Osmane, apo po të mos ishim fëmijë të socializmit.
Në mua si njeri kanë lënë gjurmë të thella vitet kur në këto vise banonte pikëllimi i dyfishtë: ai që e përjetonin ata që kishin vendosur të shpërnguleshin në Turqi dhe pikëllimi që ndjenin ata që mbetën këtu, edhe atë o pse donin t’i mbeten besnikë vatrës familjare, ose për shkak të varfërisë. Mbase fëmija i atëhershëm në mua edhe gabimisht i kishte regjistruar ngjarjet, por ai e ndjente se të gjithë njësoj e kuptonim sa e vështirë ishte asokohe të ishe shqiptar e mysliman dhe të mbijetoje si i tillë. Dhe mbase këto përjetime, te shqiptarët e këtushëm, e vulosën një shenjë njohëse kolektive – një mosbesim të theksuar ndaj cilitdo pushtetmbajtësi dhe një ‘egërsi’ ndaj joshqiptarëve të këtushëm.
Asokohe im atë bënte çmos t’i bindte fshatarët të mos e braktisnin vendlindjen. Dhe ndoshta jo i prirë nga ndonjë atdhetari e theksuar, sa nga frika se do mbeteshim të vetëm në fshat, se do na ngulfaste vetmia. Nga ana tjetër, ne ishim familje e varfër dhe ndoshta nuk u shpërngulëm pse nuk kishim ç’të shisnim e me çka t’i paguanim biletat deri në Stamboll, pa llogaritur se me çka atje do të ndërtonim ndonjë kasolle. Pra kishte familje që nuk u shpërngulën ngaqë nuk kishim çka të shisnin e me çka të rinisnim jetën atje ku do shkonim.
Dhe të gjitha ato shpërngulje kishin të bënin me mbijetesën, me mbrojtjen e asaj që na bënte të dallueshëm nga sllavët: gjuha shqipe dhe feja myslimane. Andaj asokohe ishte shumë i rëndësishëm roli i mësuesve që mungonin dhe i hoxhallarëve që i kishte çdo fshat, po që kryesisht ishin të paarsimuar. Shumë nga ata hoxhallarë – mbase të paguar nga pushtetarët e atëhershëm – propagandonin ikjen, për dallim nga hoxhallarët patriotë shqiptarë që thoshin se ta braktisësh vatrën e të parëve do të thotë të mbetesh i pafe, duke i trembur kështu besimtarët që të mos e braktisnin vendlindjen.
Sidoqoftë, asokohe të gjithë manipulonin me ndjenjat fetare të banorëve të këtushëm. Mbase pse nuk kishin me çka tjetër t’i manipulonin, sepse bëhej fjalë për një popullatë të paarsimuar.
Largimi i të afërmve tanë në Turqi bëri që për ne Stambolli të ishte qyteti më i ‘afërt’ se cilido tjetër. Pastaj gjatë viteve të socializmit, shumë familje të këtushme shqiptare mbijetonin duke shitur atë që blinin në Stamboll. Pra gjatë viteve kur nga muri ideologjik i Enver Hoxhës nuk mund ta shihje mëmëdheun dhe kur shqiptari i Maqedonisë as që mund të punësohej në ndonjë sipërmarrje shtetërore për ta mirëmbajtur familjen, ne mund të mbijetonim vetëm nëpërmjet bujqësisë dhe tregtisë. Kështu që shumë familje shkupjane mbijetuan duke blerë mallra të lira në Stamboll që i shitnin në Shkup.
Andaj edhe Stambolli është edhe emblema e fëmijërisë dhe rinisë sime të hershme. Lagjet e këtij qyteti të magjishëm edhe sot i përjetoj ashtu si asokohe kur baba im, duke mos pasur mundësi të më çonte kudoqoftë në pushime verore, posa mbaronte viti shkollor, më hipte në autobusin për në Stamboll ku kaloja tërë verën.
Shqiptarët e Maqedonisë të viteve ‘50–‘60 të shekullit XX ishin të harruar nga të gjithë. Ata nuk i donte shteti ku jetonin, për ata nuk dinte thuajse asgjë as mëma Shqipëri, kështu që u mbetej të shikonin vetëm drejt Turqisë, e cila asokohe ishte marrë vesh me Jugosllavinë e Greqinë që t’i merrte turqit e këtyre trojeve. Pra për shqiptarët e Maqedonisë nuk interesohej askush, përpos Jugosllavisë së Titos, e cila bënte çmos që t’i çrrënjoste dhe të deshqiptarizonte këto vise autoktone shqiptare. Shqiptarët e Maqedonisë të viteve ‘50–‘60 të shekullit XX i kishte kapluar trishtimi se ashtu të lënë vetëm, pa kujdesin e askujt, nuk do mund të mbijetonin dhe se nuk do mund të mbronin atë që i bënte të dallueshëm nga sllavët – gjuhën dhe fenë. Duke e jetuar atë trishtim, atyre nuk u mbetej tjetër përpos të mësonin ndonjë fjalë turke sa për t’i nxjerrë “vesikat” (garancitë për t’u shpërngulur në Turqi).
Në kohët e këtyre tronditjeve të mëdha kolektive, në vitet kur askush nuk e dinte se vallë të humbur ishim ne që mbetëm apo ata që e braktisën vendlindjen, kishte diçka që shkonte përtej dhembjes sonë, diçka që merrte përmasat e së mahnitshmes, që barazohej me heroizmin e vërtetë, që i ngjante obeliskut të ngritur nga pikëllimi dhe hutesa kolektive, por që nuk shihej ngaqë e kishin mbuluar lotët tanë: vetëflijimi i prindërve të atëhershëm për të mbrojtur dinjitetin dhe moralin familjar. Në ato kohë kur shqiptaria nuk humbte vetëm territore, por edhe frymë njerëzish, nënat tona lindin e vdisnin duke jetuar mes katër mureve, ku përmbajtja e vetme e tyre jetësore ishte rrita e fëmijëve. Ato këndonin, por vetëm ninulla kur na vinin në gjumë, apo këngë dasmash kur na martonin. Pastaj baballarët tanë përballeshin me thuajse të pamundurën: si të varfër që ishin, ata ia dilnin të mbronin moralin e dinjitetin. Pra, si të varfër, të pambështetur nga askush, ata ia dilnin ta mbronin familjen, si dhe moralin e dinjitetin e vet, atë që të bën të jesh e të mbetesh njeri e shqiptar. Ata pra ia dilnin të mbijetonin me nder në një shtet ku ishin të padëshiruar dhe me ‘mëmën’ Shqipëri afër, e cila nuk i përfillte dhe thuajse nuk e dinte se nga kjo anë e kufirit kishte shqiptarë.
5. A mund të na përshkruani një panoramë të shkurtër të ndjesive dhe përjetimeve tuaja (të cilat përbëjnë dhe thuajse tematikën mbizotëruese në shumë prej librave tuaj) për lexuesit në Turqi, Diasporë, dhe Komunitet Turke Fqinje, që ende nuk kanë pasur mundësi të lexojnë veprat tuaja?
K:Mehmeti: Nuk mund të përshkruhen lehtë ndjesitë e njeriut sepse ato nuk flasin me gjuhën me të cilën ne rrëfejmë. Andaj edhe është e vështirë ato t’i shpjegosh e t’i përshkruash. Por megjithatë jam marrë me përshkrimin e pjesës së padukshme te njeriut, siç janë ndjenjat e tij, siç është morali i tij, ndërgjegjja… pra e tërë ajo që ndërthurë boshtin e njerëzores te njeri. Pra gjithë atë që tregon sa e vështirë është të jetosh e të mbetesh njeri.
Kam shkruar shumë edhe për gratë e këtyre anëve, apo nënat tona të dikurshme që jetonin në heshtje. Por heshtja e tyre ishte kështjellë që mbronte zërin e ardhmërisë – zërin e të gjithëve ne që jemi sot e këtu. Edhe pse ato – si të gjitha gratë – e kishin pushtetin mbi vetë jetën e njeriut, qëndronin të përkulura përpara tempullit familjar, duke ëndërruar një ëndërr të vetme – atë të lumturisë së fëmijëve të tyre. Andaj, sa herë që shkruaj për nënat tona të dikurshme, ndjehem si ndërtues i ngathët i përmendores së grave të kësaj ane, që jetuan e vdiqën duke mos tradhtuar idealin e tyre se e sotmja jonë është arë ku mbillet e ardhmja e të nesërmve. Dhe bëhej fjalë për vitet e socializmit jugosllav, kur për shqiptarët e vendlindjes sime kishte vetëm dy zgjidhje: o të merrnin rrugën e të shtegtonin në Turqi, o të përkuleshin e ta jetonin varfërinë dhe vetminë e vendlindjes. Pra bëhet fjalë për vitet kur me mëmëdheun na ndante muri i lartë ideologjik i Enver Hoxhës, për kohën kur shqiptarët e kësaj ane ndjeheshin si popull pa atdhe, andaj edhe duhej heroizëm i paparë për ta mbrojtur shqiptarinë në vetvete.
Dhe në këto kohë e në këso rrethanash, shqiptarinë e këtyre hapësirave kryesisht e mbrojtën nënat dhe motrat tona, ato të cilat jetuan e vdiqën pa mësuar asnjë fjalë të gjuhëve sllave, por duke na kënduar ninulla në gjuhën shqipe.
Dhe në masë të madhe, këto nëna e motra shqiptare e myslimane, të mbuluara asokohe me shami, ia dolën ta pengonin asimilimin tonë, e penguan mundësinë që edhe ne, njësoj si shqiptarët ortodoksë e katolikë të Maqedonisë, të cilët në fillim e flakën ‘shaminë’ shqiptare, e më vonë edhe gjuhën, me çka u asimiluan.
Dhe ata ishin aty mes nesh, por turpëroheshin nëse ua rikujtoje se cilët kishin qenë, pra ishin aty, por si maqedonas e jo si shqiptarë, jo atë që kishin qenë nënat e tyre me shami në kokë. Me çka edhe ndodhi e papara: numri i ynë shtohej, por ne pakësoheshim, ngaqë të gjithë shqiptarët ortodoksë dhe shumë nga ata katolik, nuk ndjeheshin atë që ishin.
Në veprat e mia shpesh kam shkruar për nënat, por jo për nënën time. Kam shkruar edhe për gjyshet e asaj kohe. Ç’është e vërteta, nuk mbaj mend asnjë nga gjyshet e mia. Ajo nga ana e nënës ka vdekur kur nëna ime ishte ende fëmijë. Gjyshja nga ana e babës vdiq kur unë posa kisha mbushur 5 vjeç. Kështu që për nënën shkruaja me gjuhën e mallit për diçka të shtrenjtë që kam pasur dhe e kam humbur, ndërkaq për gjyshet kam shkruar me fjalorin e dhembjes për të munguarat. Sidoqoftë, kam shkruar për to me dashuri që shkon përtej dashurisë, sepse kështu jam munduar që sadopak ta pasqyroj shpirtbardhësinë e tyre dhe të shpërfaq burimin e një morali të lartë familjar që ruhej e mbrohej si gjëja më e shenjtë që kishim e që nuk mund të na e dëmtonte as varfëria. Moral të cilin kryesisht e mirëmbanin nënat dhe gjyshet tona. Flijimi që bënë për ta mbrojtur atë moral dhe për të shpëtuar shtyllën që mbante më këmbë familjet e këtushme shqiptare ka përmasat e së paimagjinueshmes.
Për mua vlerat dhe morali familjar kishin përmasat e mbijetesës sonë po aq sa edhe lumi i cili i mbante gjallë ato pak ara që na ushqenin. Mbase andaj, sa herë që rikujtoj nënat e gjyshet tona që na mësonin si mbrohet nderi dhe burrëria, më rikujtohet edhe lumi që botën tonë e ndante nga ajo e përtejme, lumi që për mua kishte domethënien e përballjes me kuptimin e sekreteve të jetës, me atë që aq shumë është thënë – se ne ishim si një gjethe e marrë nga valët e lumit të jetës e që ato e çonin nga të donin.
6. Tema kryesore e këtij numri të revistës sonë është “Vijat/Vizat/Kufijtë”. Kufijtë (prezenca ose mungesa e tyre) ka qenë pikërisht ai lloj nocioni që ka karakterizuar më së shumti jetën dhe veprimtarinë tuaj. Jo vetëm kufijtë fizikë por edhe ato abstraktë, si: kufijtë e një lumi, fshati, qyteti, shteti, kufijtë e një shkretëtire, horizonti ..kufijtë personal dhe ndërpersonal. Si e konceptoni nocionin e Kufijve në botëkuptimin tuaj?
K.Mehmeti: Kufijtë e padukshëm në mendësinë tonë dhe ato jashtë nesh, me shumëçka e përcaktojnë si do sillemi ndaj vetvetes dhe ndaj të tjerëve. Ato kufij ndryshojnë varësisht nga mosha, nga vetëdija dhe bindjet tona. Pra ne kemi në mendësinë ton kufij të padukshëm me të cilët jetojmë, siç janë ato të frikës, kufijtë e mosbesimit, kufijtë që nuk na lejojnë të kalojmë përtej dëshirave tona…. dhe kufijtë e dukshëm mes të cilëve jetojmë, që na ndajnë nga të tjerët, nga ata që nuk flasin si ne, që nuk kanë kalendarë etnik si tonin, por që njësoj si ne e kremtojnë jetën, njësoj si ne lindin e vdesin dhe njësoj si ne kujdesen që kufirin që ndanë hapësirën e tyre nga të tjerët, të mos e kalojnë dashakeqët por vetëm dashamirët.
Në fëmijërinë time kufiri më domethënës ishte ai i lumit që na ndante neve nga kjo anë e tij nga ata përtej. Edhe tani shpesh më ndodh të më rikujtohen këmbëzbathurit e vegjël të asaj kohe që qëndronim buzë lumit, nga shikonim vendbanimet matanë, atje ku jetonin ata që ëndërronin e shpresonin ndryshe nga ne që rriteshim me bindjen se duhej të ishim rojtarë besnik e të kujdesshëm të ëndrrave tona, me bindjen e verbër se nëse do t’i tradhtonim ato, nëse nuk do t’i mirëmbanim, pra nëse do të lejonim të binin në duart e ‘shkijeve’ përtej lumit, ata do të kishin mundësi t’i përkthenin në gjuhën e tyre, me çka ëndrrat tona do të ngatërroheshin me ëndrrat e tyre dhe kështu do të bëheshin të pakuptueshme edhe për ne.
Pastaj më kujtohen vitet kur e kalova atë kufi, siç më kujtohen hapat e mi të parë drejt botës së atyre që nuk e flisnin gjuhën tonë, që nuk na kuptonin, në botën e sllavëve të jugut ku unë e kuptova se mëkot e kisha marrë me vete gjuhën e nënës, ngaqë atje ku shkova askush nuk e dinte dhe nuk kisha me kë ta flisja.
Duke u shpërngulur në bregun tjetër të lumit, atje ku fliteshin gjuhët që nuk i kuptoja, m’u bë e qartë një marrëveshje e pathënë, por e pathyeshme, mes burrave dhe grave shqiptare të atyre hapësirave dhe të atyre kohërave: që burrat të bridhnin nëpër botë, t’i kalonin kufijtë që na ndanin ‘neve’ nga ‘ata’, për t’u siguruar fëmijëve ushqim e gratë t’u mësonin atyre mjeshtërinë se si mbrohet kufijtë tanë të brendshëm, si mbrohet burrëria, nderi, gjuha dhe krenaria jonë. Pra, ne burrave na ishte lejuar t’i kalonim gjithë kufijtë, të shkonim edhe nëpër viset ku nuk flitej gjuha jonë dhe madje atë, gjuhën e nënës, ta rëndonim me fjalë të huaja, duke e ditur se shqipen e ruanin nënat dhe motrat tona, të mbyllura mes mureve të larta të avllisë, mes mureve, hija e të cilëve shtrihej nëpër oborre si çarçaf që mbulonte dritën e munguar.
Pastaj erdhën vitet kur e kuptova se kishte kufij mes republikave të vëllezërve që jetonin në Jugosllavinë e Titos, e ku ne shqiptarët e këtushëm kishim dy zgjidhje: o të mbylleshim në kalanë e gjuhës sonë që nuk e kuptonte e nuk e fliste shteti ku jetonim, o të shkolloheshim në gjuhët që na sundonin.
Por edhe si të tillë, të mbyllur mes shumë kufijve, pra edhe duke qenë gjethe të marra nga valët e lumit të jetës, ne duhej pa ndalë të notonim. Ndoshta ato valë do të na çonin aty ku nuk e kishim paramenduar e ku nuk do të donim, ndoshta ato do na përplasnin në brigje të papërshtatshme për ne, por ne duhej ta vazhdonim notin, duhej të mësonim mjeshtërinë të vetëgënjeheshim se kufijtë që i kalonim, se brigjet e lumit nga kalonim ishin mjaftueshëm të begatë që t’i japin kuptim jetës sonë.
Lumi , pranë të cilit u rrita, qysh në fëmijëri më tregoi se ata që nuk dinin t’i mbronin kufijtë në vetvete përfundonin si ata që zhyteshin në valët e tij pa ditur not. Pranë atij lumi përjetova trishtimet e para kur më të rriturit më zhytnin në thellësitë e tij për të më detyruar të mësoj notin. Kështu që shumë herët e kuptova se me lumenjtë dhe me kufijtë në ty e jashtë teje duhet të sillesh si me çdo gjë që rrjedh e të gllabëron, se kufijtë mund t’i tejkalosh vetëm nëse e din cili je ti e cilët ‘ata’ matanë dhe se në lum mund të zhytesh vetëm nëse dinë të notosh.
Madje shkallën e rritjes dhe të guximit tonë e përcaktojnë kufijtë që kemi kaluar dhe lumenjtë ku kemi notuar. Në lumin e fëmijërisë sime ne më të vegjlit nuk mund të laheshim aty ku laheshin të rriturit dhe nuk mund të kërcenim nga lartësitë që kërcenin ata.
Dhe ashtu siç rriteshim e forcoheshim, pushtonim si thellësitë e Treskës, ashtu edhe lartësitë e pemëve në breg të lumit nga kërcenim me kokën teposhtë si të ishim dallëndyshe që donin t’i freskonin flatrat. Madje shpëtonim nga mbytja ndonjërin nga ata të qytetit që e kishin kaluar kufirin që na ndante nga ta dhe vinin të freskoheshin në lumin tonë duke mos ditur not e duke mos e njohur shtratin e lumit si ne vendasit, që ishim përballur me valët e tij pa ditur ende gjithaq mirë as të ecnim. Pra ne i kishim shpëtuar nga mbytja ata që nuk e kishin kuptuar se në lumin e fëmijërisë sonë, njësoj si edhe në atë jetësor, nuk mjaftonte vetëm mjeshtëria e notit, por duhej ta njihje shtratin nga je duke notuar, duhej t’i dije vendet ku mund të përballeshe me ndonjë pengesë nënujore, me ndonjë shkëmb apo rrënjë që nuk shihet, por ku mund të ngatërrohesh. Njësoj siç duhet ta dish se ç’të pretë matanë kufirit të cilin e kalon.
Pra, lumi pranë të cilit u rrita ishte begatia dhe përmbajtja më e rëndësishme e ditëve të mia fëmijërore, duke filluar që nga orët e para të mëngjesit, kur dilja të peshkoja, e deri në orët e mbrëmjes, kur hëna pasqyrohej mbi syprinën e saj. Pra deri në orët e mbrëmjeve të kthjellëta verore kur jetoja mes dy qiejve: qiellin që kisha lart dhe atë që pasqyrohej mbi syprinën e ujit. Dhe duke jetuar mes dy hënave të rrethuara nga yjet, e thurja dhe e forcoja folenë e imagjinatës sime, apo zhytesha në lumë dhe bëja sikur i mblidhja yjet që pasqyroheshin në të. E kur nëna më pyeste ku isha lagur, më vinte turp t’i tregoja se isha futur në lumë duke dashur të merrja një copë qiell nga syprinën e tij dhe një copë hëne të lagur me disa yje rreth saj. E pastaj të gjitha t’i bashkoja e t’ia jepja asaj, si dhuratën të cilën net me radhë ëndërroja t’ia bëja. Madje kishte net të ngrohta verore kur harroja ku qëndronte kufiri që ndante fantazinë time nga e vërteta që jetoja dhe zhytesha në lumë, shtrihesha në shpinë dhe më bëhej se qielli i pasqyruar mbi syprinën e ujit mbi të cilin isha shtrirë dhe ai lart ku lundronte hëna, ishin djepi ku bënin gjumë ëndrrat e mia.
Po pra, që të jem ky që jam më ka ndihmuar edhe shlyerja e kufijve në vetvete dhe kalimi i kufijve që na ndanin neve shqiptarëve nga njëri tjetri. Dhe njeriu kurrë nuk e harron kufirin e parë që e ka shlyer në vetvete dhe atë që e ka kaluar për t’i takuar të dashurit e vet. Kufiri i parë që e kam shlyer në mendësinë time është ai i frikës nga vdekja, e kufiri i parë që më çoi në një vend ku flitej e jetohej më ndryshe, ishte ai i Turqisë ku si i vogël për herë të parë shkova t’i vizitoj të afërmit e mi që ishin shpërngulur atje. Frikën nga vdekja e kam shlyer duke notuar afër mullirit te lumit Treska, e ku shikoja çarkun e tij që pa ndalë i rrotullonte gurët tek bluanin drithërat për të bërë pastaj miellin që do na ushqente. Dhe cijatja e atij çarku ma kumtonte të vërtetën se kjo botë nuk është asgjë tjetër përpos një mulli që pa ndalë e ushqen vdekjen me fatet dhe njerëzit që pamëshirshëm i bluan./sakte.net
