Ani që shtetet anëtare të Bashkimit Evropian priren që t’i binden vendimeve të Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, kjo është vetëm një zgjidhje parciale për shkurtimin e kërcënimeve për rendin e ligjit. Për fat të mirë, BE-ja ka edhe alete tjera me të cilat mund të përkrah këtë shtyllë fondamentale të qeverisjes demokratike.
Gjykata Supreme e Mbretërisë së Bashkuar së fundi vendosi që kryeministri Boris Johnson kishte vepruar jashtëligjshëm kur kërkoi të suspendonte parlamentin e Mbretërisë së Bashkuar për pesë javë që të shmangte debatin për planet e tij për një Brexit “pa marrëveshje”. Ky vendim e nënvizon qendërsinë e rendit të ligjit në qeverisjen demokratike. Por, ndërsa rendi i ligjit mbizotëron në Mbretërinë e Bashkuar, ka shqetësime që po rriten tjetërkah në Bashkimin Evropian. Për BE-në, mbrojtja e rendit të ligjit është obligim – i atillë që liderët duhet të jenë të paepur për ta ruajtur.
Në librin e tij “Origjinat e Rendit Politik”, politologu Francis Fukuyama argumenton se rendi i ligjit është shtylla më e zorshme për ndërtimin e një shoqërie të suksesshme moderne. Organizimi i administratës qeverisëse dhe mbajtja e zgjedhjeve për një trup legjislativ janë relativisht të kollajshme, dhe veç një numër i vogël i shteteve të dështuara nuk kanë administratë funksionale publike apo legjislaturë. Por në shumicën e vendeve, mungesa e rendit të ligjit është burimi primar i jostabilitetit dhe zvetënimit politik.
Për BE-në, rendi i ligjit ka rëndësi qendrore, sepse BE-ja nuk është thjesht një ndërmarrje e përbashkët ekonomike [megjithëse, siç ka theksuar ekonomisti Hernando de Soto, rendi i ligjit është po ashtu një parakusht për një ekonomi të zhvilluar të tregut]. Qëllimi parësor [raison d’être] i BE-së, si ai i paraardhëses së saj, është garantimi i paqes mes shteteve Evropiane dhe ruajtja e të drejtave të njeriut në to. Dhe blloku është themeluar mbi vlera të përbashkëta të mishëruara në marrëveshjet e saj.
Angazhimi i BE-së për sundim të ligjit, i vendosur në Nenin 2 të Marrëveshjes për Bashkimin Evropian, është i drejtpërdrejtë. Ai qëndron për ligjshmëri, siguri ligjore, ndalim të ushtrimit arbitrar të autoritetit, ndarje të pushteteve, dhe për një gjyqësor të pavarur dhe efektiv. Respektimi për sundimin e ligjit afekton shtresa të ndryshme të shoqërisë në forma shumë praktike: në nivel të Bashkimit, komb-shteteve, kompanive dhe qytetarëve.
Brenda BE-së, sundimi i ligjit nuk është një qëndrim politik apo një ideal i paarritshëm moral, por një princip për të cilin zyrtarët politikë dhe gjykatat janë përgjegjëse që ta ruajnë. Për më shumë, sistemi i përgjegjësive po ashtu funksionon në anën tjetër: BE-ja e ka për obligim që të sigurohet se të drejtat sipas marrëveshjeve respektohen nga shtetet anëtare.
Këto të drejta dhe detyrime u vunë në theks në qershor, kur Gjykata Evropiane për Drejtësinë vendosi që reforma kontroverse e Gjykatës Polake Supreme shkelte ligjin e BE-së, e po ashtu minonte principin e pandërrueshmërisë së gjykatësve. Në fund të fundit, gjykatat e ligjit në shtetet anëtare janë po ashtu gjykata të ligjit brenda Bashkimit Evropian. Pavarësia e gjykatave është fondamentale për të mbrojtur të drejtat fondamentale për të siguruar mbrojtje gjyqësore dhe gjykim korrekt. Sistemi legal dhe gjyqësori brenda çdo shteti anëtar të BE-së është kështu i detyruar t’i përmbush standardet Evropiane, dhe Gjykata Evropiane për Drejtësinë obligohet të intervenojë kur e sheh të nevojshme.
Por ani që shtetet anëtare të Bashkimit Evropian priren që t’i binden vendimeve të Gjykatës Evropiane të Drejtësisë, kjo është vetëm një zgjidhje parciale për shkurtimin e kërcënimeve për rendin e ligjit. Për fat të mirë, BE-ja ka edhe alete tjera me të cilat mund të përkrah këtë shtyllë fondamentale të qeverisjes demokratike.
E para, që nga viti 2014, shtetet anëtare të BE-së kanë kryer një dialog për të promovuar dhe ruajtur rendin e ligjit, përfshirë kontekstin e digjitalizimit, migrimit, dhe pluralizmit të medieve. Megjithëse këto diskutime tematike kanë qenë shumë të frytshme në prishjen e bazamentit për mirëkuptim të përbashkët, erdhi vakti për forcimin e dialogut për rend të ligjit. Ai duhet të jetë më sistematik dhe i bazuar në fakte, një inventarizim vjetor i shteteve për rendin e ligjit në BE. Qarku i rishikimit të ri të rendit të ligjit i sugjeruar nga Komisioni Evropian duhet të ofrojë të dhënat e nevojshme. Kjo përpjekje do t’i lejonte shtetet anëtare që të promovonin një diskutim më pozitiv, konstruktiv e unifikues.
E dyta, Parlamenti Evropian votoi në shtator të vitit 2018 që të niste një proces nën Nenin 7 të E-së për të adresuar shkeljet e rendit të ligjit në Hungari [një procedurë e ngjashme që u iniciua më herët ndaj Polonisë]. Ky proces kërkon që Këshilli Evropian të vlerësojë nëse rendi i ligjit po komprometohet nga ndonjë vend i BE-së. Nëse ka shkelje serioze e persistente të rendit të ligjit, Këshilli e ka fuqinë që të suspendojë të drejta të caktuara të anëtarësisë në BE për këto vende.
E fundit, mbrojtja e rendit të ligjit është e rëndësishme për mbrojtjen e buxhetit të BE-së. Për atë arsye, Komisioni ka propozuar përfshirjen e ruajtjes së rendit dhe ligjit në buxhetin e ardhshëm shtatë vjeçar, apo struktura financiare shumëvjeçare, që do të nisnin prej 2021 e deri më 2027. Në veçanti, BE-ja mund të bllokojë fondet e saj për vendet anëtare nëse vërehen mangësi në rend të ligjit. Ky kushtëzim i ri ka për qëllim të frenojë, e jo të detyrojë. Në fund të fundit detyra për mbrojtjen e buxhetit të BE-së kërkon zbatim strikt të vlerave të marrëveshjeve evropiane.
Historikisht, disa shoqëri jodemokratike përmes sundimit të ligjit gradualisht janë zhvilluar në shoqëri demokratike. Në të kundërt, shoqëritë pa sundim të ligjit përjetojnë prishje të demokracisë. Politologu Steven Levitsky dhe tjetri Daniel Ziblatt kanë përshkruar se si sundimtarët autoritarë kanë mbytur demokracinë duke rishkruar rregullat dhe duke kapur gjyqtarët. Me fjalë të tjera, ata i japin fund sundimit të ligjit duke e dredhuar legjislacionin dhe duke korruptuar sistemin gjyqësor. Demokraci prandaj vdes, edhe nëse fasada e pushtetit të shumicës mbetet.
Ndërsa ndërtimi i një sistemi të bazuar në sundimin e ligjit mund të jetë i zorshëm, prishja e tij është shumë më e lehtë, dhe mund t’i shëmbëllejë përshkrimit të Ernest Hemingwayt të dikujt që bankroton: “Në fillim gradualisht, pastaj papritmas.” Kjo është arsyeja pse sundimi i ligjit vyen kujdes konstant gjithkund, edhe në vendet me tradita të gjata demokratike.
Mbajtja e sundimit të ligjit kërkon vendosmëri dhe largpamësi. Mbrojtësve të tij iu duhet të veprojnë menjëherë dhe vendosmërisht. Dhe nëse një hap nuk del boll, duhet ta bëjnë edhe një tjetër.
Autorja është ministre e Çështjeve Evropiane e Finlandës. Teksti është marrë nga Project Syndicate dhe është përkthyer e përshtatur në shqip nga Periskopi. Titulli origjinal është Testimi i Rendit të Ligjit.
