Stagflacioni. Ishte “fjala” më e frikshme e viteve 1970.
Për amerikanët e një moshe të caktuar, ajo ngjall kujtime të radhëve të gjata të dhimbshme në pikat e karburantit, fabrikave të mbyllura dhe butonave shumë tallur të Presidentit Gerald Ford “Whip Inflation Now”.
Stagflacioni është pilula më e hidhur e ekonomisë: Inflacioni i lartë përzihet me një treg të dobët pune për të shkaktuar një pije toksike që ndëshkon konsumatorët dhe huton ekonomistët.
Për dekada, shumica e ekonomistëve nuk mendonin se një shpikje kaq e keqe ishte e mundur. Ata kishin supozuar prej kohësh se inflacioni do të ishte i lartë vetëm kur ekonomia ishte e fortë dhe papunësia e ulët.
Por një ndërthurje e pakënaqur e ngjarjeve ka bërë që ekonomistët të kthehen në ditët e disko dhe ekonomisë së zymtë me inflacion të lartë dhe me papunësi të lartë të gati një gjysmë shekulli më parë. Pak mendojnë se stagflacioni është në horizont. Por si një kërcënim afatgjatë, ai nuk mund të hidhet më poshtë.
Javën e kaluar, Sekretarja e Thesarit Janet Yellen thirri fjalën në komentet për gazetarët:
“Perspektiva ekonomike globalisht,” tha Yellen, “është sfiduese dhe e pasigurt, dhe çmimet më të larta të ushqimit dhe energjisë po japin efekte stagflacioniste, domethënë duke ulur prodhimin dhe shpenzimet dhe duke rritur inflacionin në mbarë botën.”
Të enjten, qeveria vlerësoi se ekonomia u tkurr me një normë vjetore prej 1.5% nga janari në mars. Por rënia ishte kryesisht për shkak të dy faktorëve që nuk pasqyrojnë fuqinë themelore të ekonomisë: Një hendek tregtar në rritje i shkaktuar nga oreksi i amerikanëve për produkte të huaja dhe një ngadalësim në rimbushjen e inventarit të bizneseve pas një rritjeje të madhe të sezonit të festave.
Për momentin, ekonomistët pajtohen gjerësisht se ekonomia e SHBA-së ka një oom të mjaftueshëm për të shmangur një recesion. Por problemet po grumbullohen. Grykat e ngushta të zinxhirit të furnizimit dhe ndërprerjet nga lufta e Rusisë kundër Ukrainës kanë bërë që çmimet e konsumit të rriten me ritmin e tyre më të shpejtë në dekada.
Rezerva Federale dhe bankat e tjera qendrore, të verbuara nga inflacioni i furishëm, po përpiqen të arrijnë duke rritur në mënyrë agresive normat e interesit. Ata shpresojnë të freskojnë rritjen mjaftueshëm për të zbutur inflacionin pa shkaktuar recesion.
Është një detyrë jashtëzakonisht e vështirë. Frika e përhapur, e reflektuar në tkurrjen e çmimeve të aksioneve, është se Fed do të përfundojë duke e dështuar atë dhe do të godasë ekonominë pa i dhënë një goditje nokaut inflacionit.
Këtë muaj, ish-kryetari i Fed Ben Bernanke i tha New York Times se “inflacioni është ende shumë i lartë, por po bie. Pra, duhet të ketë një periudhë në një ose dy vitet e ardhshme ku rritja është e ulët, papunësia është të paktën paksa dhe inflacioni është ende i lartë.”
Dhe më pas Bernanke përmblodhi mendimet e tij: “Ju mund ta quani atë stagflacion”.
Mark Zandi, kryeekonomist në Moody’s Analytics, ka udhëzuesin e tij të përafërt: Stagflacioni arrin në Shtetet e Bashkuara, thotë ai, kur shkalla e papunësisë arrin të paktën 5% dhe çmimet e konsumit janë rritur 5% ose më shumë nga një vit më parë. Shkalla e papunësisë në SHBA tani është vetëm 3.6%.
Në Bashkimin Evropian, ku papunësia zakonisht shkon më e lartë, pragu i Zandit është i ndryshëm: 9% papunësi dhe 4% inflacion nga viti në vit, sipas tij, do të kombinoheshin për të shkaktuar stagflacion.
Deri rreth 50 vjet më parë, ekonomistët e shihnin stagflacionin si një pothuajse të pamundur. Ata kërkuan diçka të quajtur Kurba e Phillips, e quajtur për krijuesin e saj, ekonomistin AWH “Bill” Phillips (1914-1975) nga Zelanda e Re. Kjo teori thoshte se inflacioni dhe papunësia lëvizin në drejtime të kundërta.
Tingëllon si sens i shëndoshë: kur ekonomia është e dobët dhe shumë njerëz janë pa punë, bizneset e kanë të vështirë të rrisin çmimet. Pra, inflacioni duhet të qëndrojë i ulët. Po kështu, kur ekonomia është mjaft e nxehtë që bizneset të kalojnë me rritje të mëdha çmimesh tek klientët e tyre, papunësia duhet të qëndrojë mjaft e ulët.
Në një farë mënyre, realiteti nuk është treguar aq i drejtpërdrejtë. Ajo që mund t’i largojë gjërat është një goditje e ofertës – të themi, një rritje e kostos së lëndëve të para që ndez inflacionin dhe i lë konsumatorët me më pak para për të shpenzuar për të ushqyer ekonominë.
Kjo është pikërisht ajo që ndodhi në vitet 1970.
Arabia Saudite dhe vendet e tjera prodhuese të naftës vendosën një embargo të naftës ndaj Shteteve të Bashkuara dhe vendeve të tjera që mbështetën Izraelin në Luftën e Yom Kipur të vitit 1973. Çmimet e naftës u hodhën dhe qëndruan të larta. Kostoja e jetesës u rrit më e papërballueshme për shumë. Ekonomia u përmbys.
Hyni në stagflacion. Çdo vit nga viti 1974 deri në vitin 1982, inflacioni dhe papunësia në Shtetet e Bashkuara arritën të dyja 5%. Kombinimi i dy shifrave, që u quajt “indeksi i mjerimit”, arriti kulmin në 20.6 në vitin 1980.
Stagflacioni, dhe veçanërisht inflacioni i lartë kronik, u bënë një tipar përcaktues i viteve 1970. Figura politike u përpoqën më kot për të sulmuar problemin. Presidenti Richard Nixon iu drejtua, më kot, kontrolleve të pagave dhe çmimeve. Administrata e Fordit lëshoi butonat “Whip Inflation Now”. Reagimi ishte kryesisht përbuzës.
A KA MBRITUR STAGFLACIONI?
Jo. Për momentin, gota e stagflacionit është vetëm gjysmë e mbushur.
Ka “flacion” me siguri: Çmimet e konsumit u rritën me 8.3% në prill krahasuar me një vit më parë, pak më poshtë nivelit më të lartë në 41 vjet, të vendosur në muajin e kaluar.
Çmimet e konsumit po rriten kryesisht për shkak se ekonomia u ringjall me energji të papritur nga recesioni i shkurtër por shkatërrues pandemik. Fabrikat, portet dhe oborret e mallrave janë mbingarkuar duke u përpjekur të vazhdojnë me një rritje të papritur të porosive të klientëve. Rezultati ka qenë vonesa, mungesa dhe çmime më të larta.
Kritikët fajësojnë gjithashtu planin stimulues prej 1.9 trilion dollarësh të Presidentit Joe Biden të marsit 2021 për mbinxehjen e një ekonomie që tashmë ishte e nxehtë. Lufta në Ukrainë i përkeqësoi gjërat duke ndërprerë tregtinë e energjisë dhe ushqimit dhe duke rritur çmimet.
Por “dreri” ende nuk ka mbërritur: edhe pse qeveria raportoi të enjten se prodhimi ekonomik u tkur nga janari në mars, tregu i punës i vendit ka vazhduar të zhurmojë.
Çdo muaj gjatë vitit të kaluar, punëdhënësit kanë shtuar mbi 400,000 vende pune. Me 3.6%, shkalla e papunësisë është vetëm një shkallë mbi nivelin më të ulët të 50 viteve. Këtë javë, Fed raportoi se amerikanët janë në gjendje të mirë financiare: Gati tetë në 10 të rritur thanë vjeshtën e kaluar se “po bënin mirë ose jetonin rehat” – përqindja më e lartë që kur Fed filloi të bënte pyetjen në 2013.
Megjithatë, rreziqet po grumbullohen. Po kështu janë edhe shqetësimet për stagflacionin e mundshëm. Kryetari i Fed-it, Jerome Powell, pranoi këtë muaj se banka qendrore mund të mos jetë në gjendje të arrijë një ulje të butë dhe të shmangë një recesion. Ai i tha “Marketplace” të Medias Publike Amerikane se ai shqetësohet për “faktorët që ne nuk i kontrollojmë” – lufta në Ukrainë, një ngadalësim në Kinë, pandemia e vazhdueshme
Në të njëjtën kohë, inflacioni ka gërryer fuqinë blerëse të amerikanëve: Çmimet janë rritur më shpejt se pagesa për orë për 13 muaj rresht. Dhe norma e kursimeve të vendit, e cila u rrit në 2020 dhe 2021 pasi amerikanët bankatuan çeqet e ndihmës nga qeveria, ka rënë nën nivelet para pandemisë.
Evropa është edhe më e ndjeshme ndaj stagflacionit. Çmimet e energjisë atje janë rritur në qiell që nga pushtimi i Ukrainës nga Rusia. Papunësia në 27 vendet e BE-së është tashmë 6.2%.
Për katër dekada, Shtetet e Bashkuara praktikisht dëbuan inflacionin. Në fillim të viteve 1980, kryetari i Fed Paul Volcker kishte rritur normat e interesit aq të larta për të luftuar inflacionin – normat e hipotekës 30-vjeçare iu afruan një marramendëse 19% në 1981 – sa ai shkaktoi recesione të njëpasnjëshme në 1980 dhe 1981-82. Megjithatë, Volcker ia arriti qëllimit të tij: Ai arriti të çlirojë ekonominë nga inflacioni i lartë. Dhe qëndroi larg.
“Fed ka punuar shumë që nga stagflacioni i fundit të viteve 1970 dhe fillimi i viteve 1980,” tha Zandi, “për të mbajtur inflacionin dhe pritjet inflacioniste më afër objektivit të saj”, i cili tani është rreth 2%.
Faktorë të tjerë, duke përfshirë rritjen e prodhimit me kosto të ulët në Kinë dhe vende të tjera në zhvillim, mbajtën një kapak të ngushtë mbi çmimet që paguajnë konsumatorët dhe bizneset.
Shtetet e Bashkuara kanë duruar periudha të papunësisë së lartë – ajo arriti në 10% pas recesionit të madh 2007-2009 dhe 14.7% pas shpërthimit të COVID-19 në vitin 2020. Megjithatë, deri vitin e kaluar, inflacioni kishte mbetur në kufi. Në fakt, që nga viti 1990, kombi nuk është përballur me një vit të standardit të stagflacionit prej 5% dhe 5% të papunësisë së Zandit.
*Nocioni stagflacion ishte objekt i një diskutimi të gjerë në gjysmën e dytë të shek.XX-të, pasi hodhi poshtë një nga argumentet bazë të analizës së ekonomistit britanik John Maynard Keynes, sipas të cilit një ekonomi që përballet me një rritje të çmimeve duhet të pranojë një ngadalësim të aktivitetit ekonomik për ta kufizuar atë, domethënë një rritje e shkallës së papunësisë. Përkundrazi, një sistem që dëshiron të stimulojë këtë aktivitet ekonomik do të mund ta bëjë këtë vetëm duke “pranuar” një përshpejtim të inflacionit.*/APNews, përktheu dhe përshtati Gazeta Shqiptare.
